Author :
Abstract
Mu‘tezile İslâm Kelâm mezheplerinden biridir. Vâsıl b. Atâ’ya nispet edilmiştir. Yaygın olan tarihi rivayete göre Mu‘tezile ismi, aralarındaki görüş farklılığından dolayı Hasan el-Basrî’nin öğrencisi Vâsıl b. Atâ’nın kendilerinden i‘tizâl ettiğini söylemesi sebebiyle ortaya çıkmıştır. Hâricîler büyük günah işleyenleri kâfir, Mürice mü’min, Hasan el-Basrî münafık olarak kabul etmiştir. Vâsıl b. Atâ ise bunları fâsık olarak kabul etmiştir. Hasan el-Basrî’nin ders halkasından ayrıldıktan sonra kendi ekolünü oluşturmuştur. Vâsıl b. Atâ’nın asıl mücadelesi Haricîlik, Mürcie, Cebriyye ve Emevî yönetiminin politik cebr anlayışı, Müşebbihe ve Râfızî gibi aşırılık yanlısı fırkalara karşı olmuştur. Maniheizm, Seneviyye ve Sümeniyye gibi mezheplere karşı İslâm’ı savunmuştur. Vâsıl b. Atâ şu dört konuda farklı yaklaşımlar ileri sürmüştür: 1. Allah’a zâtından bağımsız kadîm sıfatların nispet edilemeyeceği. 2. İnsanın fiillerinin fâili olduğuna yönelik kader anlayışı. 3. Büyük günah işleyenler hakkında hüküm. 4. Cemel ve Sıffîn’de savaşan tarafların durumu. Onun fikirleri Vâsıliyye olarak fırkalaşmıştır. Mu‘tezile mezhebi Vâsıliyye’nin görüşleri üzerine inşa edilmiştir. Çalışmada Mu‘tezile düşüncesinin oluşum sürecinde Vâsıl b. Atâ’nın kelâmî görüşleri ele alınarak bilimsel birikime katkı sağlamak amaçlanmıştır.
Keywords
Abstract
Mu‘tazila is one of the Islamic Kalam sects. It was attributed to Wasil b. Ata. According to the common historical narration, the name Mu‘tazila emerged because of the difference of opinion among them, because Hasan al-Basrî’s student, Wasil b. Ata, said that he had been isolated from them. The Kharijites regarded those who committed major sins as infidels, Murcia as believers, and Hasan al-Basrî as hypocrites. Wasil b. Ata, on the other hand, accepted them as sinful. After leaving Hasan al-Basrî’s circle of lessons, he formed his own school. The real struggle of Wasil b. Ata was against extremist sects such as Kharijita, Murjia, Jabriyya and Umayyad administration’s understanding of political coercion, Müşabbiha and Rafizî. He defended Islam against religions and sects such as Manichaeism, Sanaviyya and Sümaniyya. Wasil b. Ata suggested different approaches on the following four issues: 1. That eternal attributes independent of Allah cannot be attributed to Him. 2. The understanding of destiny that man is the perpetrator of his actions. 3. Judgment on major sinners. 4. The situation of the warring parties in Camal and Sıffin. His ideas were divided as Wasiliyya. It was built on the views of the Mu‘tazila sect Wasiliyya. In the study, ıt is aimed to contribute to the scientific accumulation by considering the theological views of Wasil b. Ata in the formation process of Mu‘tazila thought.
Keywords
- Abdülhamîd, Sâib. Târîḫü’l-İslâmi’s-ṣ̱ eḳāfî ve’s-siyâsî. 2. Basım. Kum- İran: Müessesetü Dâire Maârif i’l-Fıkhı’l-İslâmî, 1426/2005.
- Ahmed el-Kâtib. Taṭavvuru’l-fikri’s-siyâsî’ş-Şîî mine’ş-şûrâ ilâ velâyeti’l-faḳîh. Beyrut: Dâru’l-Cedîd, 1998.
- Akbulut, Ahmet. “Hariciliğin Siyasi Görüşlerinin İtikadileşmesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 31 (1989), 331-348.
- Akbulut, Ahmet. Sahabe Dönemi İktidar Kavgası. 2. Basım. Ankara: Otto Yayınları, 2015.
- Âmilî, Hasan Mekkî. Bidâyetü’l-ma‘rife. Kum-İran: Müessesetü’l-Attâri’s-Sekâfiye, 1411/1990.
- Asalî, Hâlid. Cehm b. Ṣafvân ve mekânetuhu fî’l-fikri’l-İslâmî. Bağdad: el-Mektebetü’l- Ehliyye, 1965.
- Assâmüddîn Muhammed Ali. Târîḫü’l-Felsefeti’l-İslâmiyye. İskenderiyye: Menşeetü’l- Maârif, 1998.
- Avcu, Ali. İslâm’ın İlk Marjinalleri: Gulat-ı Şîa. Ankara: Fecr Yayınları, 2020.
- Aycan, İrfan. Saltanata Giden Yolda Muaviye b. Ebî Süfyan. Ankara: Fecr Yayınları, 1990.
- Aydınlı, Osman. “Kaderî Anlayışın İlk Tezahürleri”. İslâmî Araştırmalar Dergisi 16/2 (2003),
- Bağdâdî, Abdülkâhir b. Tâhir b. Muhammed. el-Farḳ beyne’l-fıraḳ. nşr. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1416/1995.
- Belâzurî, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir. Kitâbü Cümel min Ensâbi’l-eşrâf. nşr. Süheyl Zekkâr- Riyâz Ziriklî. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr li’t-Tibâa ve’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 1417/1996.
- Buharî, Muhammed b. İsmâil. Ḫalḳü ef‘âli’l-ibâd ve’r-reddi ‘alâ’l-Cehmiyye ve asḥâbi’t- ta‘ṭîl. nşr. Fahd b. Süleyman el-Füheyd. 2 Cilt. Riyâd: Dâru Atlâsi’l-Hadrâ li’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 1425/2005.
- Cârullah, Zühdî. el-Mu‘tezile. Beyrut: el-Ehliyye li’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 1974.
- Çalışkan, Necmettin – Okşar Yusuf. “Hâricîlik Anlayışının Kökenleri ve Günümüzdeki Yansımaları”. Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/1 (2020), 99
- Ebû Ferha, Cemal Hüseynî. el-Ḫurûc ‘alâ’l-ḥâkim fî’l-fikri’s-siyâsî’l-İslâmî. Kâhire: Merkezü’l-Hadârati’l-Arabiyye, 2004.
- Ebû Zeyd, Nasr Hâmid. el-İtticâhü’l-‘aḳlî fî’t- tefsîr: Dirâsetün fî ḳaḍiyyeti’l-mecâzi fî’l- Ḳur’an ‘inde’l-Mu‘tezile. 3. Basım. Beyrut: el-Merkezü’s-Sekâfî’l-Arabî, 1996.
- Emîn, Osman. Dırâsât Felsefiyye. Kâhire: Dâru’s-Sekâfe li’t-Tibâa ve’n-Neşr, 1979.
- Erkol, Ahmet. “Mu‘tezilî Düşüncede Dinamizm ve Mu‘tezile Düşüncesinin İslâm Toplumunu Dönüştürmedeki Etkisi”. Marife Bilimsel Birikim Dergisi 3/3 (Kış 2003), 131-149.
- Fakhûrî, Hannâ-Curr Halil. Târîḫü’l-Felsefeti’l-‘Arabiyye. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ceyl, 1993.
- Ferezdak, Ebû Firâs Hemmâm b. Gâlib b. Sa‘saa. Dîvânü Ferezdaḳ. nşr. Ali Fâûr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1407/1987.
- Ferrûh, Ömer. Târîḫü’l-fikri’l-Arabî ilâ eyyâmi İbn Ḫaldûn. 4. Basım. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l- Melâyîn, 1983.
- Garavî, Muhammed. el-İsmü’l-a‘ẓam ev maârifü’l-besmele ve’l-ḥamdele. Beyrut: Müessesetü’l-Alemî li’l-Matbûât, 1402/1982.
- Gurâbî, Ali Mustafa. Târîḫü’l-fıraḳi’l-İslâmiyye ve neş’eti ‘ilmi’l-Kelâm ‘inde’l-Müslimîn. 2. Basım. Kâhire: Matbaatü Muhammed Ali Sabîh, 1958.
- Halîfe b. Hayyât, Ebû Amr b. Halîfe eş-Şeybânî. Târîḫu Ḫalîfe b. Ḫayyât. nşr. Ekrem Ziyâ el-Ömerî. 2. Basım. Riyâd: Dâru Tayyibe li’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 1405/1985.
- Işık, Kemal. “Mu‘tezile’nin İlk Kurucusu Vâsıl b. Atâ ve Büyük Günah Meselesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 24 (1981), 337-357.
- İbn Fûrek, Muhammed b. el-Hasen. Mücerredü Maḳālâti’ş-Şeyḫ Ebî’l-Ḥasan el-Eş‘arî. nşr. Daniel Gimaret. Beyrut: Dâru’l-Maşrik, 1987.
- İbn Hacer el-Askalânî, Ebû’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali. Lisânü’l-mîzân. nşr. Abdülfettâh Ebî Gudde. 10 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Matbûâti’l-İslâmiyye, 1423/2002.
- İbn Hacer el-Askalânî, Ebû’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali. Tehẕîbü’t-Tehẕîb. nşr. Komisyon. 15 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, 1414/1993.
- İbn Hallikân, Ebû’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr. Vefeyâtü’l-a‘yân ve enbāü ebnāi’z-zamân. nşr. İhsân Abbâs. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1398/1978.
- İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Saîd. el-Faṣl fî’l-milel ve’l-ehvāi ve’n-niḥal. nşr. Muhammed İbrahim Nasr-Abdurrahman Umeyra. 5 Cilt. 2. Basım. Beyrut: Dâru’lCeyl, 1416/1996.
- İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim. el-İmâme ve’s-siyâse. nşr. Ali Şîrî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Advâ li’t-Tibâa ve’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 1410/1990.
- İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim. el-Maârif. nşr. Servet Ukkâşe. 4. Basım. Kâhire: Dâru’l-Maârif, 4416/1981.
- İbn Manzûr, Ebû’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Ali b. Ahmed. Lisânü’l- ‘Arab. nşr. Ahmed Fâris eş-Şidyâk. 15 Cilt. 3. Basım. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414/1993.
- İbn Sa‘d, Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘ ez-Zührî. Kitâbü’t-Ṭabaḳāti’l-kebîr. nşr. Ali Muhammed Ömer. 11 Cilt. Kâhire: Mektebetü’l-Hancî, 1421/2001.
- İbn Teymiyye, Ahmed b. Abdülhalîm b. Abdüsselâm. Mecmûatü’l-fetâvâ. nşr. Âmir el- Cezzâr-Enver el-Bâz. 37 Cilt. 3. Basım. Kâhire: Dârü’l-Vefâ li’l-Tibâa ve’n-Neşr ve’tTevzî‘, 1426/2005.
- İbn Teymiyye, Ahmed b. Abdülhalîm b. Abdüsselâm. es-Siyâsetü’ş-şer‘iyye fî ıṣlâḥi’r-râî ve’r-râiyye. nşr. Ali b. Muhammed el-Ümrân. Mekke: Dâru Âlemi’l-Fevâid li’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 1429/2009.
- İbnü’l-İmâd, Ebû’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed. Şeẕarâtü’z-ẕeheb fî aḫbâri men ẕeheb. nşr. Abdülkâdir el-Arnavût-Mahmûd el-Arnavût. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1406/1986.
- Halîmî, Ebû Abdullah el-Hüseyin b. el-Hasan. el-Minhâc fî şüabi’l-îmân. nşr. Hilmî Muhammed Fûde. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1399/1979.
- Kâdî Abdülcebbâr, Ebû’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed. “Kitâbu “Faḍlü’l-İ‘tizâl ve Ṭabaḳātü’l-Mu‘tezile ve Mübâyenetihim li-Sâiri’l-Muḫâlifîn” min İmlâi’l-Kâḍî ‘Abdi’l-Cebbâr”. Faḍlü’l-i‘tizâl ve ṭabaḳātü’l-Mu‘tezile. nşr. Fuâd Seyyid. Tûnus: Dâru’t-Tûnusiyye li’n-Neşr, 1974.
- Kādî Abdülcebbâr, Ebû’l-Hasen Abdülcebbâr b. Ahmed. Şerḥü’l-Uṣûli’l-ḫamse. nşr. Abdülkerîm Osman. 3. Basım. Kâhire: Mektebetü Vehbe, 1412/1996.
- Kapar, Mehmet Ali. İslam’ın İlk Döneminde Beyat ve Seçim Sistemi. İstanbul: Beyan Yayınları, 1998.
- Keşşî, Ebû Amr Muhammed b. Ömer b. Abdülazîz. Ricâlü’l-Keşşî. nşr. Seyyid Ahmed el- Hüseynî. Kerbela: Müessesetü’l-A‘lemî li’l-Matbûât, 1963.
- Köktaş, Yavuz. “Kaderiyye ve Mürcie İle İlgili Hadislerin Değerlendirilmesi”. Hadis Tetkikleri Dergisi ½ (Aralık 2003), 113-143.
- Kuleynî, Muhammed b. Ya‘kûb. Uṣûlü’l-Kâfî. 8 Cilt. Beyrut: Menşûrâtü’l-Fecr, 1428/2007.
- Kummî, Sa‘d b. Abdullah Ebî Halef el-Eş‘arî. Kitâbü’l-Maḳālât ve’l-fıraḳ. nşr. Muhammed Cevâd Meşkûr. Tahran: Müessesetü Matbûâtî Atâlî, 1341/1963.
- Mahmûd, Abdülhalîm. et-Tefkîrü’l-Felsefî fî’l-İslâm. 2. Basım. Kâhire: Dâru’l-Maârif, 1989.
- Maraz, Hüseyin. Aklî Aydınlanmanın Özgürlükçü Aktivisti Vâsıl b. Ata. İstanbul: Kitaparası Yayınları, 2021.
- Meşkûr, Muhammed Cevâd. Mezhepler Tarihi Sözlüğü. çev. Mehmet Mahfuz Söylemez- Mehmet Ümit-Cemil Hakyemez. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2011.
- Minkarî, Nasr b. Müzâhim. Vaḳ’atü’s-Ṣıffîn. nşr. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Beyrut: Dâru’l-Ceyl, 1410/1990.
- Muğniye, Muhammed Cevâd. Felsefâtü İslâmiyye. 7. Basım. Beyrut: Dâr ve Mektebetü Hilâl Dâru’l-Cevâd, 1993.
- Mutahharî, Murtazâ. Medḫalü ilâ’l-‘ulûmi’l-İslâmiyye: el-Manṭıḳ- el-Felsefe- el-Kelâm- el- ‘İrfân- el-Ḥikmetü’l-ilmiyye- el-Uṣûl- el-Fıḳh. Arapça’ya çev. Hasan Ali el-Hâşimî. Kâhire: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, 1428/2007.
- Müderrisî, Muhammed Takî. el-‘İrfânü’l-İslâmî beyne naẓariyyâti’l-beşer ve beṣâiri’l-vaḥy. Beyrut: el-Merkezü’s-Sekâfî’l-İslâmî, 1405/1985.
- Müslim, Ebû’l-Hüseyin Müslim b. el-Haccâc. Ṣaḥîḥü Müslim. nşr. Ebû Kuteybe Nazar Muhammed el-Faryâbî. Riyâd: Dâru Tayyibe li’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 1426/2006.
- Nâşî el-Ekber, Ebû’l-Abbâs Abdullah b. Muhammed b. Abdillah el-Enbârî. Mesâilü’l-imâme ve muḳteṭafât mine’l-kitâbi’l-evsaṭ fî’l-maḳālât. nşr. Joseph Van Ess. Beyrut: elMa‘hedü’l-Almânî li’l-Ebhâsi’ş-Şarkıyye, 1391/1971.
- Nevbahtî, Hasan b. Mûsâ. Fıraḳü’ş-Şîa. nşr. Muhammed Sâdık Âl Bahrülulûm. 2. Basım. Beyrut: Dâru’l-Advā, 1404/1984.
- O’Leary, De Lacy. el-Fikrü’l-‘Arabî. Arapça’ya çev. İsmail el-Baytâr. Beyrut: Dâru’l- Kitâbi’l-Lübnânî, 1972.
- Özler, Mevlüt. “Müstakil Bir Fırka Olarak Ortaya Çıkışı ve Dinî Tefekkür Alanındaki Metodu Açısından Mu‘tezile”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13 (1997), 55
- Polat, Hatice. Mu‘tezilî Düşüncenin Gelişim Süreci. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
- Râvî, Abdüssettâr İzzeddîn. Felsefetü’l-‘aḳl. 2. Basım. Bağdâd: Dâru’ş-Şuûni’s-Sekâfiyyeti’l- Âmme, 1986.
- Râvî, Abdüssettâr İzzeddîn. Ṣ̱ evretü’l-‘aḳl. Kâhire: Dâru’l-Hulûd li’t-Türâs, 1427/2006.
- Seksekî, Ebû’l-Fazl Abbâs b. Mansûr. el-Burhân fî ma‘rifeti ‘aḳāidi ehli’l-edyân. nşr. Bessâm Ali Selâme el-Amûş. 2. Basım. Zerkā-Ürdün: Mektebetü’l-Menâr, 1417/1996.
- Sinanoğlu, Abdulhamit. İslâm’da Akılcı Düşüncenin Önderleri Ebû Hanife ve Vâsıl b. Ata. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2019.
- Subhî, Ahmed Mahmûd. el-Felsefetü’l-aḫlâḳiyye fî’l-fikri’l-İslâmî. 2. Basım. Kâhire: Dâru’l- Maârif, 1983.
- Şâbî, Ali. Mebâḥiṣ̱ ü fî ‘ilmi’l-Kelâm ve’l-Felsefe. Beyrut: Dâru’l-Medâri’l-İslâmî, 2002.
- Şehristânî, Muhammed b. Abdülkerîm. el-Milel ve’n-niḥal. nşr. Ahmed Fehmî Muhammed. 2. Basım. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1413/1992.
- Şehristânî, Muhammed b. Abdülkerîm. Nihâyetü’l-aḳdâm fî ‘ilmi’l-Kelâm. nşr. Ferîd Ceyyûm. Kâhire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 1430/2009.
- Şeyh Müfîd, Ebû Abdullah Müfîd Muhammed b. Muhammed b. en-Nu‘mân. el-Cemel. Necef: Matbaatü’l-Haydariyye, 1403/1983.
- Şeyh Müfîd, Ebû Abdullah Müfîd Muhammed b. Muhammed en-Nu‘mân. el-İrşâd fî ma‘rifeti ḥücecillah ‘alâ’l-ibâd. nşr. Müessesetü Âl-i Beyti (a.s.) li-İhyâi’t-Türâs. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü Âl-i Beyti (a.s.) li-İhyâi’t-Türâs, 1416/1995.
- Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Târîḫü’r-rüsul ve’l-mülûk. nşr. Muhammed Ebû’l- Fazl İbrahim. 13 Cilt. 2. Basım. Kâhire: Dâru’l-Maârif, 1970.
- Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Tehẕîbü’l-âṣ̱ âbit ‘an Resulullah (s.a.v.) mine’l-aḫbâr. nşr. Nâdir b. Said er-Reşîd. 2 Cilt. Mekke: Metâbiü’s-Safâ, 1402/1981.
- Tebrîzî, Hatîb. Şerḥu Divâni Ebî Temmâm. nşr. Râcî el-Esmer. 2 Cilt. 2. Basım. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1414/1994.
- Tirmizî, Ebû İsâ Muhammed b. İsâ. el-Câmiü’l-kebîr. nşr. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmi, 1996.
- Toukân, Kadrî Hâfız. Maḳāmü’l-‘aḳl ‘inde’l-‘Arab. Beyrut: Dâru’l-Kudüs li’t-Tibâa ve’n- Neşr ve’t-Tevzî ‘, 2014.
- Tucker, William F. “Beyan b. Sem‘ân ve Beyâniyye: Emevî Irak’ının Şiî Aşırıları”. çev. Yusuf Benli, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 3/1 (2003), 217-232.
- Watt, William Montgomery. İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Umran Yayınları, 1981.
- Yâzıcî, Kemâl. Nuṣûṣu Felsefiyye meysere. 2. Basım. Beyrut: Dâru’l-İlmi’l-Melâyîn, 1968.
- Yemenî, Ebû Muhammed. ‘Aḳāidü’s-ṣ̱ e ve’s-seb‘îne fırḳa. nşr. Muhammed b. Abdullah Zerbân el-Gâmidî. 2 Cilt. 2. Basım. Medînetü’l-Münevvere: Mektebetü’l-Ulûm ve’lHikem, 1422/2001.
- Yıldırım, Ramazan. “Sünni Siyaset Düşüncesinin Tarih İçindeki Gelişimi ve Etkinliği”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 24 (2011), 5-24.
- Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. Mîzânü’l-i‘tidâl fî naḳdi’r-ricâl. nşr. Ali Muhammed Muavvad-Âdil Ahmed Abdülmevcûd. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’lİlmiyye, 1417/1995.
- Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyerü a‘lami’n-nübelâ. nşr. Şuayb el- Arnavût. 25 Cilt. 3. Basım. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1405/1985.
- Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. Târîḫü’l-İslâm ve vefeyât li-meşâhîr ve’l-a‘lâm. nşr. Ömer Abdüsselâm Tedmurî. 52 Cilt. 2. Basım. Beyrut: Dâru’lKitâbi’l-Arabî, 1410/1990.
