Author:
Abstract
Türkçede nihai fiil olarak kabul edilen çekimli fiil; kök veya gövdeden oluşan fiil tabanı, şekil ve zaman unsuru ile kişi unsurundan oluşur. Kişi unsuru, fiil çekiminde şekil ve zaman eklerinden sonra gelerek fiilin bildirdiği kılış, oluş veya durumun kim tarafından gerçekleştirildiğini gösterir. Fiil tabanlarında soyut olarak ifade edilen kılış, oluş veya durumu somut hale getiren kişi unsuru, Türkçenin tarihî yazı dillerinde yapı bakımından kelimeyle ve eklerle olmak üzere iki farklı şekilde ifade edilir. Tür bakımından ise kişi zamirleri, iyelik ekleri, zamir kökenli kişi ekleri, iyelik kökenli kişi ekleri ve emir ekleri olmak üzere beş farklı şekilde ifade edilir. Fakat sayıları ve türleri yazı dilinden yazı diline göre farklılık gösterir. Bu çalışmada Türkçenin tarihi yazı dilleri olan Köktürk Türkçesi, Eski Uygur Türkçesi, Karahanlı Türkçesi, Harezm Türkçesi, Kıpçak Türkçesi, Çağatay Türkçesi ve Eski Anadolu Türkçesi’nde fiil çekiminde kişi unsuru konu alınmıştır. Her yazı dilinde kullanılan kişi unsuru türlerine göre ele alınarak ayrıntılı bir şekilde incelenmiştir. Bu kapsamda öncelikle söz konusu yazı dillerinde fiil çekiminde kullanılan kişi unsurları türlerine ayrılarak teklik ve çokluk kişiler için kullanılan şekilleri verilmiş, varsa geçirdikleri şekli değişiklikler ve kişi unsuru olarak kullanıldıkları basit ve birleşik çekimler belirtilmiştir. Daha sonra bu kişi unsurları tarihî metinlerden alınan örneklerle açıklanarak bunların Türkçenin ses uyumlarına göre durumları hakkında bilgi verilmiştir. Böylece Türkçenin tarihî yazı dillerinde fiil çekiminde kullanılan kişi unsuru bütün yönleriyle tanıtılmıştır.
Keywords
Abstract
Finite verb, being regarded as final verb in Turkish, is composed of root or trunk, verb base, shape, time, and person factors. Person factor refers to the one who has realized the action by following time and shape suffixes. Person factors concretise abstract situations and they are stated in two different forms in historical manuscripts written in Turkish. From the aspect of type, person factors are pointed out as personal pronouns, possessive pronouns, personal ending based on pronoun, and comparative suffixes. This study investigated “person factor in verb conjugation” used in Gokturk Turkish, Old Uigur Turkish, Karakhanid Turkish, Khorezmian Turkish, Kypchak Turkish, Chagatai Turkish and Old Anatolian Turkish, all of which are old forms of Modern Turkish. Person factors were investigated in detail according to their types. In that sense, first, person factors were sorted according to their types, and simple and compound suffixes they took were provided. Later, the compiled person factors were explained through samples taken from historical manuscripts and they were informed about according to Turkish sound consonance. Thus person factors in verb conjugation that were used in historical manuscripts written of Turkish were introduced comprehensively.