ORTAÇAĞ ANADOLU COĞRAFYASINDA ASMA (Vitis vinifera L.) BİTKİSİNİN KULLANIMI -İLK TÜRKÇE TIP KİTAPLARINA GÖRE-
Author :
Abstract
Bu çalışmada Ortaçağ Anadolu’sunda yazılan, derlenen ya da tercüme edilen ilk Türkçe tıp kitaplarında asma bitkisinin insan sağlığında nasıl kullanıldığının bir listesi sunulmuştur. Seçilen eserler, XIII. Yüzyılın başlarından XV. yüzyılın ortalarına kadar olan tarihe aittir. Aynı türde başka kitaplar da vardır. Ancak bu çalışmada en meşhur ve en etkili olanları seçilmiştir. Bir seçme yapılmasının nedeni de konumuz açısından diğer kitaplarda da neredeyse aynı bilgilerin bulunmasıdır. Bu nedenle bir örnekleme yöntemi kullanılması yeterli görülmüştür. Asma bitkisi en eski çağlardan beri Anadolu’nun en önemli bitkilerinden biri oldu. Asma yetiştirildi ve ondan elde edilen çok çeşitli ürünler kullanıldı. Ortaçağda da bitki aynı önemini muhafaza ederek Anadolu’da yaygın olarak yetiştirilmeye devam etti. Anadolu ortaçağına ait kaynaklarımızda üzüm ve bağlar hakkında çeşitli bilgiler vardır. Bu bilgiler bize beslenme, sosyal hayat ve edebiyatta asma bitkisinin kullanımını gösterir. Buna göre üzüm yaş haliyle tüketildiği gibi kurusu, olgunlaşmamış hali, sirkesi, şarabı, asma yaprağı, asma çubuğu, asma dalı ve asma kabuğu yemeklerde veya tedaviler de sıkça kullanılmıştı. Ayrıca üzümün çeşitli işlemlerden geçirilerek sağlık için tüketildiğini de biliyoruz. Suyunun çıkarılması, ezilmesi, arındırılıp dövülmesi, kaynatılması veya sirkede bekletilmesi bu cümledendir. Anadolu’nun bu çok önemli bitkisi ortaçağ tıp kitaplarına göre “koruyucu tıp” alanında kullanıldığı gibi ondan elde edilen ürünler ile çeşitli hastalıklar da tedavi edilmeye çalışılıyordu. Genellikle tedavi için önerilen yöntemlerin, sıradan insanın kolay ulaşabileceği bu ürün ile kendi hazırlayabileceği ilaç halinde olduğunu söyleyebiliriz. Çalışmamızda bu kullanımları listeledik.
Keywords
Abstract
In this study we listed use of vine plant in human health from the early written or translated Turkish medical literature in Medieval Anatolia. Literary works chosen for this study belong to 13th to 15th century. There are more books from that time about those subjects, but the books were chosen are the most famous and influential ones. Another reason for not using all books is that the books that are not chosen also have the exact information about this particular subject. For that reason, sampling method is regarded as adequate. Vine plant has been one of the most important plants in Anatolia since the dark ages. Viticulture was common and various vine products were used. During medieval ages, plant kept its importance and was continued to be cultivated. There are various information in Anatolian Medieval sources about viticulture and grape. Those information lead us to how vine plant was important in nutrition, social life and literature. According to that, grape was not only consumed as fruit, but also consumed as dried grape, unripe grape, vinegar, wine, vine leaves, sticks and shells used in foods and medical treatments frequently. We also know that grape was used for health after various processes. Squeezing, pressing, purifying and crushing, boiling and putting in vinegar for some time are examples of those processes. This very important plant of Anatolia was used for “preventive medicine” as well as treatment attempts of certain diseases according to medieval medical books. Most of the treatment methods were for common people who could easily obtain this plant to prepare the medicine at home. We listed that use of the plant in our study.
Keywords
- Ahmet Eflâkî, Ariflerin Menkıbeleri, çev., T. Yazıcı, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları., Ankara 2001, c.I-II.
- Akpınar, Bahar, "Mevlâna Celâleddin Rûmî'nin Mesnevi ve Rubâiyyat'ında Meyve ve Üzüm Sembolleri", Bilig, Ankara 2005, sayı, 32.
- Anonim Cerrâh-nâme, Haz., Serdar Yavu, Kesit Yayınları, İstanbul 2013.
- Barbaro, Josephat, Anadolu’ya ve İran’a Seyahat, çev., T. Gündüz, Yeditepe, İstanbul 2016.
- Bursalı, Meryem Babacan, "Berlin Devlet Kütüphanesinde Bulunan Bir Mecmûa ve Müellifi Bilinmeyen Bir Eser: Esrâr-Nâme". Asobid , Amasya 2017, 1/2.
- Celâlüddin Hızır (Hacı Paşa), Müntahab-ı Şifâ, I, Haz., Zafer Önler, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1990.
- Davis, P. H., “Vitis”, Flora of Turkey and the East Aegean Islands, IV, Ed., P. H. Davis, Edinburgh University Press, Edinburgh 1967.
- Ersan, Mehmet, “Türkiye Selçuklularında Devlet Erkânının Eğlence Hayatı”, Tarih İncelemeleri Dergisi, 21/1, İzmir 2006.
- Ersoylu, İ. Halil, Cem Sultan’ın Türkçe Divan’ı, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1989.
- Hekim Bereket, Hulasa, Haz., Binnur Erdağı Doğruer, Ürün Yayınları, Ankara 2016.
- Hippocrates, On the Nature of Man, IV. Translated by: W. H. S. Jones, Sydenham Society, London 1959.
- İbn-i Sînâ, El-Kânûn Fi’t-Tıbb İkinci Kitap, Çev., Esin Kâhya, Atatürk, Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Ankara 2018.
- İshâk bin Murâd, Edviye-i Müfrede, Haz., Mustafa Canpolat ve Zafer Önler, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2016.
- Kara, Seyfullah, “Selçuklu Türkiye’sinde Eğlence Türü Olarak Bezm ve Musiki”, Bilig, Ankara 2014, sayı 68.
- Muhammed et-Tanci, İbn Batûta Seyahatnâmesi (Tuhfetun-Nuzzâr fi Garaibil-Emsâr), I-II, çev. M. Çevik, Üçdal Neşriyat, İstanbul 1983.
- Ruy Gonzales de Clavijo, Timur Devrinde Kadis’ten Semerkant’a Seyahat, çev. Ö. R. Doğrul, Kesit, İstanbul 2007.
- Tabib İbn-i Şerif, Yâdigâr, Haz., Murat D. Çekin, Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği, İstanbul 2017.
- Tercüme-i Müfredât-ı İbn Baytar, Sağlık Bilimleri Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2017
