ZENCANİ’NİN ET-TASRİFÜ’L-İZZİ ADLI ESERİNDE EL-KARİ İLE ALİ EL-GEYLANİ ŞERHLERİNİN SARF AÇISINDAN KARŞILAŞTIRILMASI
Author :
Abstract
Bu çalışmada, klasik Arap sarfı (morfoloji) literatürünün önemli metinlerinden biri olan Abdülvehhâb b. İbrâhîm ez-Zencânî’ye ait el-İzzî fi’t-Tasrîf adlı kısa ve özlü sarf risalesi, bu metin üzerine kaleme alınmış iki önemli şerh ekseninde detaylı bir karşılaştırmalı analize tabi tutulmuştur. Analiz, Molla Ali el-Kârî’nin Şerhu’t-Tasrîfi’l-İzzî’si ile Ali b. Muhammed el-Geylânî’nin Fethu’r-Rahmân bi Şerhi’t-Tasrîfi’l-İzzî adlı şerhlerini merkeze almaktadır. Çalışmanın kapsamı, sarf ilminin temel konularından başlayarak, özellikle fiil çekiminde özel kurallar gerektiren ve öğrenciler açısından genellikle zorlayıcı kabul edilen “muzaaf” (ikiz harfli/ortası illetli veya ikiz köklü) fiiller konusuna kadar olan bölümlerle sınırlandırılmıştır. Her bir konu başlığı (isimler, fiiller, sıfatlar, zamirler, sülasi mücerred, mezidün fih bablar vb.), iki şerh yazarının perspektifinden bölüm bölüm ve sistematik bir şekilde karşılaştırılmıştır. Bu karşılaştırmada öncelikle, her iki müellifin açıklama yöntemleri (uslûbu’t-teşrîh) mercek altına alınmıştır. Ali el-Kârî’nin daha çok özlü ve kuralcı yaklaşımı, ezberlenmesi gereken kaideleri net bir şekilde ortaya koyma eğilimi; Ali el-Geylânî’nin ise daha açıklayıcı (tefsîrî) ve pedagojik üslubu, örneklerle konuyu genişletme ve öğrenciyi düşünmeye sevk etme çabası, metinlerden seçilmiş somut örnekler üzerinden ortaya konulmuştur. İkinci olarak, her iki şarihin terminolojik tercihleri (ihtiyârât ıstılâhiyye) incelenmiştir. Aynı gramer olgusunu ifade ederken kullandıkları farklı ıstılahlar, kavramlara yükledikleri nüanslar ve geleneksel sarf terminolojisine bağlılık veya yorum katma dereceleri tespit edilmiştir. Son olarak, her iki şerhin konulara yaklaşım biçimleri (minhaciyyetü’l-muâmele maa’l-mevzûât) analiz edilmiştir. Bu kapsamda, konuların sıralanışındaki mantık, örneklerin seçimi ve çeşitliliği, varsa ekledikleri istisna veya uyarılar, zorluk derecesine göre konuları basamaklandırma şekilleri ve öğrencinin kavrayışını kolaylaştırma amacıyla başvurdukları pedagojik stratejiler (kural özetleme, tablo kullanma, benzerlik/farklılıkları vurgulama vb.) titizlikle ele alınmıştır. Yapılan bu kapsamlı karşılaştırma, sadece iki spesifik şerhin metinsel farklılıklarını ortaya koymakla kalmayıp, klasik dönemde temel sarf metinlerine yazılan şerhlerin hem ilmî derinlik ve metodolojik çeşitliliğini hem de pedagojik kaygı ve öğretim tekniklerini (usûlü’t-tedrîs) anlamaya önemli bir katkı sağlamayı hedeflemektedir. Bu şekilde, şerh geleneği içerisinde müşteriklerin (ortak noktaların) yanı sıra müelliflerin şahsî ilmî kimlikleri ve öğretim felsefelerinden kaynaklanan farklılaşmaların da nasıl tezahür ettiği gösterilmeye çalışılmıştır. Çalışma, "muzaaf" konusuna kadar olan bölümlerde, Ali el-Kârî'nin daha "izhar" (açık gösterme) ve kural odaklı, Ali el-Geylânî'nin ise daha "işaret" (imalı yol gösterme) ve anlam odaklı bir eğilim sergilediğini ortaya koyan bulgularla sonuçlanmaktadır.
Keywords
Abstract
This study presents a detailed comparative analysis of al-ʿIzzī fī al-Taṣrīf, a concise and seminal classical Arabic morphology (ṣarf) treatise by ʿAbd al-Wahhāb b. Ibrāhīm al-Zanjānī—one of the significant texts in the tradition—examined through the lens of two major commentaries on the work. The analysis centers on Mullā ʿAlī al-Qārī’s Sharḥ al-Taṣrīf al-ʿIzzī and ʿAlī b. Muḥammad al-Ghaylānī’s Fatḥ al-Raḥmān bi Sharḥ al-Taṣrīf al-ʿIzzī. The scope is limited to sections covering fundamental topics in morphology, from basic principles up to the discussion of muẓāʿaf (geminate/doubled-root) verbs—a topic requiring specific conjugation rules and generally considered challenging for students due to verbs with weak medial radicals or doubled roots. Each thematic unit (nouns, verbs, adjectives, pronouns, triliteral base forms [sulāsī mujarrad], augmented forms [mazīd fīh], etc.) is systematically compared chapter by chapter from the perspectives of both commentators. This comparison first scrutinizes the authors’ explanatory methodologies (uslūb al-tashrīḥ). Al-Qārī’s more concise, rule-oriented approach—emphasizing clear articulation of memorizable principles—is contrasted with al-Ghaylānī’s expository (tafsīrī) and pedagogical style, which expands concepts through examples and encourages student engagement. These distinctions are demonstrated through concrete textual examples. Secondly, the terminological preferences (ikhtiyārāt iṣṭilāḥiyyah) of both commentators are examined. This includes their use of distinct terms for the same grammatical phenomena, nuanced conceptual interpretations, and their degree of adherence to or reinterpretation of traditional ṣarf terminology. Finally, the methodological approaches to topics (minhājiyyat al-muʿāmalah maʿa al-mawḍūʿāt) are analyzed. This encompasses the logical sequencing of subjects, selection and diversity of examples, inclusion of exceptions or caveats, scaffolding of topics by difficulty level, and pedagogical strategies to facilitate comprehension (e.g., rule summarization, tabular presentations, emphasis on similarities/differences). This comprehensive comparison aims not merely to reveal textual differences between two specific commentaries but also to contribute significantly to understanding both the scholarly depth and methodological diversity within the classical commentary tradition on core ṣarf texts, as well as the pedagogical concerns and instructional techniques (usūl al-tadrīs) they embody. Thus, it demonstrates how shared conventions (mushtarikāt) coexist with variations stemming from the authors’ individual scholarly identities and teaching philosophies. The study concludes that, in the sections up to muẓāʿaf, al-Qārī exhibits a tendency toward explicit demonstration (iẓhār) and rule-centricity, whereas al-Ghaylānī leans toward implicit guidance (ishārah) and meaning-oriented explanation.
